MOSCA

LO MOT : EVERGETISME

Semblariá que siá passat d'usatge...

MAS QUORA ?

CONDICIONS

BUG

CORTESIA

PREGÀRIA

TRANTALH

CARMEN MARTÍN GAITE

La viatjaira immobila
Digús pòt enclaure los uèlhs d’una femna quand s’acerca d’una fenèstra, ni l’empachar de correr lo monde fins a de raras desconegudas. Basta per aquò que se produsca de còps lo prodigi : la femna que legissiá una letra o que cosinava o parlava amb una amiga, agacha d’escondons cap a las vitras, tira las persianas o una cortina e, de sos uèlhs dormilhoses, començan a sortir descabestrats, cap a l’asuèlh, d’aucèls en banda que pas un ornitològue podriá classificar, pas un arquièr caçar, pas un amorós manhagar, e que prenon la volada cap al reialme inconcret d’ont se sap solament qu’es luènh, que digús l’a vist, e qu’aculhís totes los aucèls tremolants e ausards, lor ofrissent un endrech per que fagan lor nis per un moment.
Ma maire aguèt totjorn la costuma d’acercar la taula pròche la fenèstra ont legissiá o cosinava, e aquel ponch de la sala èra l’ancora, lo centre de l’ostal. Veniái aquí amb mos casernets per far los devers, e ja de dròlla, sabiái quora èra l’ora que mai li agradava per s’escapar : la del calabrun, aquela termièra entre doas luces, quand ja se destria pas plan las letras ni la color del fial, e qu’es malaisit de l’engulhar ; saupèri que quand abandonava suls genolhs l’òbra o lo libre e començava a agachar per la fenèstra, èra lo moment ont se n’anava en viatge. « Aluca pas encara lo lum » -disiá-, « que vòli veire lo calabrun ». Ieu demoravi, mas li parlavi gaireben pas jamai, pr’amor que sabiái qu’èra l’interrompre. E dins aquel silenci que tombava amb la nuèch sus son trabalh e mos casernets, a dicha de l’envejar, a dicha de l’agachar, aprenguèri cossí m’escapar ieu tanben. Puèi qualqu’un dintrava, alucava lo lum, e tornavan los contorns del cada jorn. « Bon, caldrà tirar las cortinas, » disiá ela, coma desrevelhada.
Mas dins lo sorríre especial qu’adocissiá sa cara, se podiá veire quant èra estada luènh, quant n’aviá vist. E donava enveja de se metre de genolhons per l’ajudar a obrir las malas e de li demandar :
« Quin present me pòrtas ? »
(Tirat e revirat de Carmen Martín Gaite, Desde la ventana).

ES ATAL

Aviá clucat los uèlhs per veire pas lo mal sus aquela tèrra e aquò’s atal que lo mal l’aviá trobat, sens defensa (Tirat e revirat de Ernst WIECHERT, Missa sine nomine).

PI

3,14 : perqué lo 14 de març es lo Jorn de Pi.
Guèrra o pas guèrra, lo 14 de març, dins lo monde entièr, se celèbra la Fèsta de la matematica ! D’una part, es l’anniversari d’Albert Einstein, icòna de la fisica matematica ; mas subretot, lo 14 de març es lo Jorn de Pi (π) car lo 14 de març = 3.14 evòca la valor de la constanta matematica icònica Pi = 3.1415926…
Pi, es lo raport entre lo perimètre d’un cercle e son diàmetre (a diàmetre dos còps mai long, cercle dos còps mai long !). Simple mas ja propici a las paradòxas que la matematica desnosa. Tenètz, un pichon exercici : estiratz una còrda a l’entorn de la Tèrra (40 000 km de circonferéncia per rapèl, e fasèm coma foguèsse una esfèra perfiècha) : de quant cal alargar aquela còrda per que se posca levar a 10 cm al dessús del sòl tot a l’entorn de la Tèrra ?
Pi a enfachinat fòrça engènis lo long dels milenaris, d’Archimède al matematician indian Ramanujan. Ten lo biais de se presentar ont l’esperam pas. Per exemple, faretz la soma alternada dels invèrses dels nombres impars : 1 – 1/3 + 1/5 – 1/7, etc. E ben, aquò convergirà vers Pi/4 ! Autre exemple : a 10 tiratz la soma infinida de totes los invèrses dels cubes dels produches successius de dos entièrs consecutius (ufa !), e ben aquò vos donarà Pi al carrat !
Universal e totun inagantable : cap de regularitat dins las decimalas de Pi, se sospiècha que siá un nombre universal, aquò vòl dire que se pòt trobar, al còr de sa succession de decimalas, totes las combinasons (per exemple, l’Odissea codificada en chifras). Aquò fa un exercici de memorizacion pivelant. Amb mon collèga Étienne Ghys, a l’universitat palestiniana d’Al-Quds (Jerusalem-Est), ai vist, un vèspre de 14 de març, de mainatges recitar las decimalas de Pi a lor professor, un d’entre eles aviá memorizat 1 500 decimalas !
L’immensa matematician Alexandre Grothendieck conta son emocion davant Pi, quant èra pichon, dins un camp de refugiats, contemplant un paviment geometric. Inscrivètz un hexagòne regular dins un cercle, e inscrivètz lo cercle dins un carrat. Alara lo costat de l’hexagòne es egal al rai del cercle, e lo costat del carrat es egal al diàmetre (dessenhatz, verificatz !).
E donc lo perimètre de l’hexagòne es 6 còps lo rai, o siá 3 còps lo diàmetre, mentre que lo perimètre del carrat es 4 còps lo diàmetre. E coma lo cercle es entre l’hexagòne e lo carrat, Pi es forçadament comprés entre 3 e 4 ! Lo jove Alexandre ne foguèt estonat. Aqueste rasonament es accessible a tot lo monde, l’ai provat dins de conferéncias escolàras… mas la facultat de se meravilhar davant lo comun es una benediccion ! E ben, se cal saber meravilhar davant aqueste nombre comun, Pi !
(Tirat e revirat de Cédric Villani, L’Humanité, 10/03/2025).

CENTRISME

QUINA CAUSIDA ?

LOS JORNS PERDUTS

Qualques jorns après que se l’èra apoderada, Ernst Kazirra, tornava a sa fastuosa bastida quand apercebèt de luènh un òme que, una caissa per l’esquina, sortissiá per una pòrta de darrièr, e la cargava sus un camion.
Aguèt pas léser de l'aténher abans que se n'anèsse. Alara l’acorsèt en autò. Lo camion faguèt un long camin, fins a la banlèga extrèma de la ciutat, e s’arrestèt al bòrd d’un valon. Kazirra clavèt l'autò e se n’anèt veire.
Lo desconegut descarguèt la caissa del camion, faguèt qualques passes e la lancèt dins lo vabre que n’èra plen de milierats e milierats d’autras caissas parièras. Kazirra s'acerquèt de l'òme e li demandèt :
- T’ai vist portar aquela caissa del mieu ostal. Que i aviá dedins ? E que son totes aquelas caissas ?
Aqueste l’agachèt e sorriguèt :
- N'ai encara sul camion a escampar. O Sas pas ? Son los jorns perduts .
- Quins jorns ?
- Los tieus.
- Los mieus ?
- Los tieus jorns perduts. Los jorns qu’as perdut. Los esperavas, vertat ? Son venguts. Que n'as fach ? Agacha-los, salves, encara confles. E ara...
Kazirra agachèt. Formavan una massa immensa. Davalèt lo penjal e n’obriguèt un. Dedins i aviá un camin de novembre, e al fons Graziella, sa promesa, que se n'anava per totjorn. E el la cridava quitament pas. N’obriguèt un segond.
I aviá una sala d'espital, e sul lièch son fraire Giosuè qu’èra malaut e l’esperava. Mas el èra en viatge per afars. N’obriguèt un tresen.
Al portanèl de l’ostal vièlh èra Duk, lo can fidèl, que l’esperava dempuèi dos ans, pas que pèl e òsses. E el que pensava pas de tornar.
Se sentiguèt quicòm pel pièch que l’ofegava.
Lo camionaire èra drech al bòrd del valon, immòbile coma un justicièr.
- Ò L’òme ! - cridèt Kazirra-. Escota. Daissa-me ne préner almens aqueles tres jorns. T’en pregui. Almens aqueles tres. Soi ric. Te donarai çò que vòls.
Lo camionaire faguèt un signe, coma per indicar un ponch inaccessible, coma per dire qu’èra tròp tard e que cap remèdi èra possible. Puèi desapareguèt, e al meteis moment desapareguèt tanben lo gigantèsc pilòt de caissas misteriosas.
E tombava l'ombra de la nuèch.
(Tirat e revirat de Dino Buzzati, 180 racconti)

PROFIÈCH

Lo Capital asira la manca de profièch. Quand solfina un benefici rasonabla lo Capital s’enardís. A 20% s’estrambòrda. A 50% ven afrontós. A 100% trepeja totas las leis umanas e a 300% trantalha pas a se criminalizar.
(Karl Marx, Le Capital, capítol 22)

TÈRRA

Que va daissar nòstra civilizacion als arqueològues ?
Coma cada epòca, la nòstra va daissar una marca geologica, e pas de las pichonas. Dos cercaires de l’universitat de Leicester an cavat la question. Entre los vestigis que caracterizaràn nòstra epòca segon eles : plactic, vestits sintetics, sòbras de polets e betum.
(Sorga : Courrier Internacional, 8 / 03 / 2025)
https://www.courrierinternational.com/article/sciences-que-laissera-notre-civilisation-aux-archeologues-du-plastique-et-du-poulet_228156?utm_source=firefox-newtab-fr-fr

LA BARBA DEL COMTE

Pocapaglia èra un país tan trinchat, en cima d’un puèg dels penjals tant esquius, que los estatjants, per pèrdre pas los uòus que, tre ponduts, riscarián de davalar dins los bòsques, penjavan una saqueta jos la coeta de las galinas.
Aquò vòl dire que los Pocapaglians èran pas tan ninòis coma se disiá e que lo provèrbi :
    A Pocapaglia totes sabon
    que l’ase siula e lo patron brama.
èra pas qu’una falsièra dels paises vesins, per la sola rason que los Pocapaglians èran monde tranquilles qu’aimavan pas las garrolhas.
- Òc, òc – èra tot çò que disián los Pocapaglians – esperatz un pauc que torne Masino e veiretz.
Masino èra lo mai aluserpit de Pocapaglia e lo mai presat del país. Èra pas mai galhard coma los autres e quitamant, a lo veire, se li auriá pas balhat solament un sòu, mas èra rusat de naissença. Tot just nascut, sa maire, a lo veire tan menut, per lo manténer viu e lo refortir un pauc, li auriá fach préner un banh de vin caud. E lo paire, per calfar lo vin, i aviá botat un fèrre de chaval roge coma lo fuòc. Atal, Masino aviá trapat a travèrs la pèl la rusa qu’es dins lo vin e la resisténcia qu’es dins lo fèrre. Per lo refrescar del banh, la maire l’aviá pausat dins un breç amb de chuc de castanha verda, que son amaresa balha intelligéncia.
Mentretant, los Pocapaglians esperavan Masino, partit soldat sens tornar al país e que ara semblava que foguèsse en Africa. E vaquí qu’a Pocapaglia de causas estranahas comencèron a se passar : cada ser, buòus e vacas que tornavan de pàisser de la plana èran raubats per la Maschera Micillina.
La Maschera Micillina se teniá a l’espèra dins los bòsques, en dejós del país e bastava un buf d’ela per far desaparéisser un buóu. Los paisans, de l’ausir brusir dins los bartasses, clacotejavan de las dents, tombavan còrfalits, tant talament que se disiá :
    La Maschera Micillina
     los buóus de la bòria rauba
     guingòi agacha
     coma un mòrt t’estira
De nuèit, los paisans aluquèron un grand fuòc per empachar la Maschera Micillina de sortir dels bartasses. Mas la Maschera Micillina s’acercava sens se far ausir del paisan que solet gardava las bèstias pròche del fuòc, l’estavanissiá d’un buf e, de matin, quand se desrevelhava, trobava pas mai ni vacas ni buòus e los companhs l’ausissián se plorar, desesperat que se tustava lo cap amb los ponhs. Alara, totes se metián a furgar los bòsques per cercar las piadas de las bèstias . Mas trobavan pas que tufas de pels, agulhas de pel e, ençà enlà, piadas de la Maschera Micillina. E aquò contunhèt de meses durant. Las vacas, totjorn embarradas dins los estables venián tan magras que, per las netejar, èra pas mai la bròssa que caliá mas un rastèl per passar cada costèla. Digús gausava pas daissar pàisser las vacas dins los bòsques e los camparòls, coma digús los amassavan pas, venián tan bèls coma parapluèjas.
La Maschera Micillina anava pas raubar endacòm mai perque sabiá que monde tranquilles e sens enveja de garrolhas se trobavan pas en defòra de Pocapalha. E cada ser, aqueles paures Pocapalhans alucavan un fuòc sus la plaça del vilatge, los mainatges e las femnas s’embarravan a l’ostal e los òmes demoravan al pè del fuòc a se gratussar lo cap e a tremolar.
Gratussa que gratussaràs, tremola que tremolaràs, los paisans finiguèron per decidir que caliá anar trobar lo Comte per demandar ajuda. Lo Comte demorava amont, dins un ostalàs redond enrodat d’una muralha semenada de tèstes de botelha. E un dimenge de matin, totes amassa, lo capèl a la man, arribèron, piquèron a la pòrta, dintrèron dins la cort de l’ostal redond del Comte, fenèstras e doberturas barradas a clau. A l’entorn de la cort èran sieguts los soldats del Comte que s’alisavan las mostachas amb d’òli per las far lusir e agachavan marridament los paisans.
E, al fons de la cort, dins una cadièra de velós, lo Comte de la barba negra longa longa qu’amb quatre penches, quatre soldats penchenavan de naut en bas.
Lo mai vièlh dels paisans s’encoratgèt e diguèt :
- Sénher Comte, avèm gausat venir fins a vos per vos dire las nòstras malparadas amb totas las bèstias que van al bòsc e son raubadas per la Maschera Micillina.
Atal, entre planhs e sospirs, amb los autres paisans que fasián signe de òc, se li contèt tota aquela vida de paur.
Lo Comte demorèt quiet.
- E nosautres sèm venguts, diguèt lo vièlh, per gausar demandar a la Vòstra Senhoriá un conselh.
Lo Comte demorava quiet.
- E sèm venguts, apondèt, per gausar demandar a la Vòstra Senhoriá la gràcia de nos ajudar, que nos daissèssetz una escòrta de soldats per poder tornar las bèstias a la pastura.
Lo Comte capegèt.
- Se vos daissi los soldats, me cal daissar tanben lo capitani...
Los paisans comencèron de trapar un bocin d’esper.
- Mas me manquèsse lo capitani, faguèt lo Comte, alara, de ser, amb qui poiriái jogar a la quina ?
Los paisans s’agenolhèron :
- Ajudatz-nos, Sénher Comte, per pietat !
A l’entorn, los soldats badalhavan e s’onchavan las mostachas.
Lo Comte capegèt tornarmai e diguèt :
    Ieu soi lo Comte e compti per tres
     se la Maschera l’ai jamai vista
     aquò vòl dire qu’existís pas
Alara los soldats, totjorn badalhant, prenguèron los fusilhs, carguèron la baïoneta e butèron los paisans defòra.
Tornats sus la plaça, los paisans descorats sabián pas de qué far. Mas lo mai vièlh, lo qu’aviá parlat al Comte, diguèt :
- Ara per ara, cal cridar Masino !
Atal, se metèron a escriure una letra a Masino e la mandèron en Africa.
E un ser, mentre èran amassa coma de costuma a l’entorn del fuòc de la plaça, Masino tornèt. Figuratz-vos quina fèsta, las embraçadas, las cantinas de vin caud.
- E ont siás estat ? E de qu’as vist ? E sapièsses coma sèm malaüroses !
Primièr, Masino los daissèt contar, puèi se metèt a contar el meteis.
- En Africa, vegèri canibales que, quand podián pas manjar d’òmes, manjavan cigalas. Dins lo desèrt, vegèri un caluc que, per trobar d’aiga jos tèrra, s’èra daissat d’onglas de dotze mètres. En mar, vegèri un peis amb un solièr e una pantofla que voliá èsser rei dels autres peisses perque los autres peisses avián pas ni solièr ni pantofla. En Sicília, vegèri una femna qu’aviá setanta filhs e pas qu’una padena. A Napoli, vegèri monde que caminavan sens marchar que la charradissa dels autres los butavan en davant. Vegèri qui la vòl negra, vegèri qui la vòl blanca, ne vegèri que pesavan un quintal d’autres leugièrs coma una pluma, ne vegèri fòrça qu’avián paur mas pas tant coma a Pocapaglia. Los paisans se clinèron, vergonhoses, perque Masino, de los tractar de paurucs, aviá tocat just. Mas Masino voliá pas umiliar sos companhs. Se faguèt contar totes los detalhs de l’istòria de la Maschera puèi diguèt :
- Ara, vos vau pausar tres questions e, passat mièjanuèit, trapi la Maschera e la vos torni.
- Demanda, demanda ! Diguèron totes.
La primièra question èra pel perruquièr.
- Quant son venguts te veire aqueste mes ?
    Barbas longas e barbas cortas
     Barbas doças e barbas tòrtas
     Recauquilhs e pels bruts
an tot copat los cisèls mieus
- E ara, a tu sabatièr, quant t’an portat d’esclòps per adobar aqueste mes ?
    Fasiái d’esclòps de fusta e de cuèr
     plan adobats clavèls per clavèls
     fasiái solièrs de seda e de sèrp
     mas ara an pas mai de moneda e me pòrtan pas res mai
- Tresena question a tu cordièr : quant de còrdas as vendut aqueste mes ?
    Còrdas tòrtas, còrdas filadas
     còrdas de palha plan trenadas
     còrdas de pots de vim e cordilhs
     coma lo braç o coma una agulha
     coma lo fèrre o coma lo grais
     aqueste mes ai tot vendut
- Va plan, diguèt Masino e s’estirèt al pè del fuòc. Ara me cal dormir doas oras que soi cansat. A mièjanuèit desrevelhatz-me e irai cercar la Maschera.
Se tirèt lo capèl per la cara e se dormiguèt.
Los paisans demorèron quiets fins a mièjanuèit. Crentavan d’alenar per paur de lo desrevelhar. A mièjanuèit Masino se brandiguèt, badalhèt, beguèt un còp de vin caud, escupiguèt tres còps dins lo fuòc, se quilhèt sens agachar digús e s’encaminèt cap al bòsc.
Los paisans demorèron a esperar, agachant lo fuòc venir brasa, la brasa cendre, la cendre negra, fins a quora tornèt Masino.
E qui portava Masino, tirassat per la barba ?
Lo Comte, lo Comte que se plorava, arpatejava, cridava seba.
- Aquí la Maschera ! cridèt Masino.
Puèi sulpic :
- Ont l’avètz lo vin caud ?
Lo Comte, jols uèlhs regassats dels paisans, cercava de se far lo mai pichon possible. Se seguèt per tèrra, tot arrucat coma una mosca dins la fredura.
- Podiá pas èsser un de vosautres que sètz anats totes al perruquièr. Avètz pas alara tant de pel a pèrdre pels bòsques. Puèi i aviá aquelas piadas de cauçaduras gròssas alara que vosautres anatz pèdescauces. E se podiá pas èsser un esperit, que un esperit a pas besonh d’un fum de còrdas per estacar las bèstias raubadas. Mas ont es aquel vin caud ?
Lo Comte, tot tremolant, cercava de s’amagar darrièr la barba que Masino aviá despenchenada e arrancada per lo tirar dels bartasses.
- E cossí fasiá per nos assucar pas que d’un agach ? demandèt un.
- Vos donava un còp sul cap amb un tròç de fusta estropat dins de pelhòts, atal sentissiatz solament un buf, daissava pas de traças e vos desrevelhàvetz lo cap pesuc.
- E las agulhas que se perdiá ? demandèt un autre.
- Las emplegava per s’estacar la barba sul cap coma fan las femnas amb lo pel.
Los paisans avián escotat en silenci, mas quand Masino diguèt :
- Ara, que ne volètz far ? una tempèsta tronèt :
- Lo cal cremar ! Lo cal rasclar ! Lo cal estacar a un espaurugal ! Lo cal metre dins una barrica e lo far redolar ! Lo cal sarrar dins una saca amb sèt gats e sèt cans.
- Pietat ! disiá lo Comte dins un fil de votz.
- Fasètz atal, diguèt Masino. Vos tornarà las bèstias e vos netejarà los estables. E coma li agrada passejar pels bòsques de nuèit, que contunhe a passejar pels bòsques a far de faisses per vosautres. E diretz als mainatges d’amassar pas mai las agulhas que trobaràn per tèrra, que son de la Maschera Millicina que ara, de tot biais, poirà pas mai se’n servir per sa barba e son pel.
E atal se faguèt. Puèi Masino partiguèt pel torn del monde, un torn tan long que li arribèt de far una guèrra après l’autra, totas tan longas que ne venguèt lo provèrbi :
    O soldaton de guèrra
     mal manjas, dormís per tèrra
     Botas polvera dins lo canon
     bim-bom !
(Tirat e revirat de Italo Calvino, Fiabe italiane)

Greenpeace dins Jornalet

Dijòus, 6 de març de 2025.
JORNALET nos assabenta : Greenpeace denóncia un nòu liurament d’urani rus a França
https://www.jornalet.com/nova/23045/greenpeace-denoncia-un-nou-liurament-durani-rus-a-franca

Aqueste jaupa costat carrièra mas fa lo que sap pas çò que se passa dins l’òrt...

METROPOLIZACION

8 de MARÇ

DISPO

ESTALVI

CLARTAT

PRIMA

ALZHEIMER

LO MOT : PAGAR

Ven del latin classic pacare « faire la patz », derivat de pax, « patz ». Prenguèt puèi lo sens moral de « satisfaire, apasimar », e dins las lengas romanicas lo sens mai concret de « donar d’argent per satisfaire o apasimar ».
Fin finala, pagar, es comprar la patz (sociala).

UN JORN A ARGELIÈRS

Mòstra literària (2013). Un poèma de Xavier Ravier.